نفوذی های محیط زیست - لیسو

یکی از رایج ترین این تهدیدات مربوط به ظهور گونه های مهاجم است. گونه هایی که البته دلیل اصلی پیدایی آنها دخالت انسان در این چرخه زیستی است.

گونه های مهاجم به موجودات زنده ای گفته می گردد که از پیش در یک زادبوم حضور نداشته و با معرفی شدن به آن زیست بوم باعث برهم خوردن نظم طبیعی آن و ایجاد خسارت های مالی، محیط زیستی یا بوم شناختی می شوند.

این گونه ها به دلیل آن که تعلقی به زادبوم معرفی شده ندارند می توانند گونه های رقیب را کنار بزنند و مانع از رشد و زایش دیگر گونه هایی شوند که به صورت طبیعی در آن منطقه زندگی می نموده اند.

با این تعریف هم شرایط محیط زیست ایران شرایط خوبی ندارد، کارشناسان این حوزه خبر داده اند در حال حاضر از 10 گونه برتر غیربومی در دنیا، شش گونه در ایران دیده شد! خبر تازه تر را یکی از اعضای هیات علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه بهشتی گفته است، آن طور که اصغر عبدولی گفته در مدت کمتر از سه سال، ماهی تیلاپیای زیلی بیش از 40درصد ماهی های تالاب شادگان را به خود اختصاص داده است آن قدر که حتی بومیان منطقه به این گونه مهاجم لقب داعش داده اند! این تهاجم آنقدر بوده که حالا معاون محیط زیست دریایی و تالابی سازمان حفاظت محیط زیست می گوید در حال آنالیز راه حلی به روش بیولوژیک برای مقابله با گونه مهاجم ماهی تیلاپیا در تالاب شادگان است. ماهی تیلاپیا گونه متاخری از گونه های مهاجم زیست بوم ایران است، پیش از این هم گونه های دیگری بوده اند که همچون بختک بر سر یک منطقه افتاده اند و باعث از بین رفتن اکوسیستم آن منطقه شده اند. تبعات و پیامدهای آنها هم آنقدر هست که همچنان یکی از چالش های مهم زیست محیطی این مناطق محسوب می شوند. معروف ترینش شاید سرطان سنبل آبی باشد که نفس تالاب های شمال ایران را به شماره انداخته است. در این گزارش نگاهی به بعضی از مهم ترین گونه های مهاجم طبیعت ایران انداخته ایم.

سنبل آبی

هیولای خوش و خط خال و قاتل خاموش تالاب ها صفت این گیاه زیبای مهاجم است که تنها طی مدت 10 سال تبدیل به مهم ترین تهدید تالاب های ایران شده است. 10سال پیش که گیاه مهاجم سنبل آبی با ظاهری فریبنده و گل های زیبا در پهنه های آبی گیلان مشاهده شد تنها یک هکتار از این عرصه را اشغال نموده بود و حالا پس از گذشت یک دهه عرصه درگیر با این گیاه به چند صد هکتار در پهنه های آبی این استان رسیده است.

این رشد عجیب و سرطان وار سنبل آبی آن قدر هست که حتی در تعریف علمی این گونه هم به آن اشاره شده است.

سنبل آبی یکی از 10 گونه گیاهان مهاجم دنیاست که وقتی وارد اکوسیستم آبی می گردد ظرف مدت دو هفته جمعیت خود را به میزان دوبرابر افزایش داده و یک بوته آن با بیست گل می تواند 3000 دانه فراوری نموده و هر دانه آن بین پنج تا 27 سال می تواند زنده بماند! هنوز کسی نمی داند پای این گل چطور به ایران باز شده اما چند سال پیش ولی ا... مظفریان، گیاه شناسی که این گونه را شناسایی کرد به جام جم گفته بود؛ احتمالا این گیاه با بذر برنج به ایران راه یافته است.

فارغ از بلایی که این گیاه بر سر تالاب های ایران می آورد به واسطه ترشحات سمی، نگهداری آن در خانه هم با خطرات بسیاری همراه است. از آنجا که ریشه های این گیاه جاذب آلاینده ها، فلزات سنگین و مواد سمی است بنابراین سنبل آبی گیاهی سمی و سرطان زا شناخته شده است.

آزولا

شیطان سبز روح مرداب؛ حتی صفت این گونه گیاهی هم هولناک است، گیاهی که حالا نزدیک به 30سال است مهمان ناخوانده تالاب های ایران شده. این گیاه در ابتدای دهه 60 برای بهبود محصول شالیزارهای برنج از فیلیپین به ایران آورده شد اما در سال های بعد از آن در مناطق شمالی ایران این گیاه به صورت آفت و بلایی برای اراضی زراعی برنج و مناطق مردابی درآمد،چراکه آزولا با ایجاد پوششی متراکم در برکه ها و مرداب ها مانع رسیدن نور خورشید به آنجا شده و مانع رشد دیگر ارگان های حیاتی مردابی می گردد.

آزولا فقط تهدید نهرها و تالاب و مرداب های ایران نبود و چند سال پیش کارشناسان این حوزه هشدار دادند به واسطه رشد سریع و انفجاری آزولا سواحل دریای خزر هم در حال تبدیل شدن به سرنوشت تالاب های شمال ایران است.

آزولا با ریشه های نازک و در هم تنیده اش همانند فرشی روی سطح آب را می پوشاند و مانع رسیدن نور خورشید و اکسیژن به درون آب می گردد و البته استعداد دارد در عرض دو تا سه روز به دو برابر حد معمول خود برسد. آزولا با مصرف اکسیژن و مواد غذایی و بالا بردن اسیدیته آب، زیستگاه ها را تضعیف می نماید و این مساله تا جایی ادامه دارد که رفته رفته تنوع گیاهی و جانوری زیستگاه ها را به نابودی می کشاند.

تیلاپیا

ماهی تیلاپیا که مدتی به نام ماهی فقرا هم معروف بود و به دلیل ارزان بودن، پایش به سفره های مردم باز شد حالا داعشی برای محیط زیست ایران شده، آن قدر که حتی می گویند 70درصد صیدهای تالاب شادگان را این ماهی عجیب تشکیل می دهد.

نام این ماهی در فهرست یکی از صد گونه مهاجم شناخته شده دنیا هم قرار گرفته است و این نکته طبیعی است، زیرا با وجود جثه کوچک تیلاپیا به دلیل همه چیزخوار بودن، تکثیر زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل سخت، عرصه را بر گونه های بومی دیگر تنگ نموده است.

زیستگاه اصلی تیلاپیا را آفریقا و به ویژه کشور کنیا می دانند اما حالا مدت هاست با وجود مخالفت های بسیار دوستداران محیط زیست در بخش هایی از ایران هم پرورش داده می گردد. این ماهی کوچک که برای اولین بار در سال1390 وارد کارون شده بود، حالا به همه رودخانه ها و تالاب های خوزستان رسیده است. تصاحب تالاب های جنوب توسط تیلاپیا به قدری بود که حتی در سال 95 شورای پدافند غیرعامل خوزستان، آن را به عنوان یکی از تهدیدات زیستی خوزستان معرفی کرد.

یکی از مهم ترین ویژگی های این ماهی مهاجم، سازگاری اش با هر نوع شرایط آب و هوایی است، طوری که در کشور چین این ماهی را حتی در فاضلاب هم پرورش می دهند. بعضی کارشناسان معتقدند مجموعه ای از عوامل در افزایش جمعیت گونه های مختلف تیلاپیا در آب های خوزستان موثرند. در سال های گذشته موانع فیزیکی و سدسازی ها باعث تغییر در رژیم آبی منابع آب های داخلی خوزستان شده و از سوی دیگر کیفیت منابع آبی این استان نیز تحت تاثیر ورود منابع فاضلابی به شدت کاهش یافته که این مساله زیستگاه را برای حضور و رشد تیلاپیا به عنوان یک گونه فرصت طلب و مقاوم مطلوب نموده است.

راکون

اما یکی از عجیب ترین گونه های مهاجم محیط زیست ایران حیوانی است که با ظاهری معصوم و دوست داشتنی طبیعت این سرزمین را تهدید می نماید. البته هنوز حضور راکون ها که بومی آمریکای شمالی هستند در طبیعت ایران آن قدرها به چشم نیامده است اما گزارش هایی از مشاهده این حیوان در جنگل های اسالم و تالش در دهه70 وجود دارد. درباره این که چطور راکون ها وارد ایران شده اند، تئوری های بسیاری وجود دارد.

هوشنگ ضیایی، کارشناس حیات وحش یکی از اولین افرادی است که درباره حضور و تکثیر این گونه مهاجم در ایران هشدار داده است.

او در رابطه با چگونگی ورود این حیوان به ایران می نویسد از آنجا که منطقه جغرافیایی زیستی این جانور با منطقه جغرافیای زیستی ایران فاصله زیادی دارد، احتمال این که این حیوان به صورت طبیعی از گذشته در ایران وجود داشته است بسیار بعید به نظر می رسد اما با توجه به این که راکون حیوان بسیار فعالی است و گاهی اوقات حدود 800 کیلومتر فاصله را طی می نماید، می توان حدس زد پس از تکثیر در محدوده شوروی سابق جمعیت این حیوان گسترش یافته و وارد ایران شده است. راکون ها به هاری خیلی حساسند و به علاوه می توانند به میوه ها و مزارع کشاورزی آسیب برسانند. همچنین این جانور از تخم پرنده ها تغذیه می نماید و از این رو باید شاهد کاهش جمعیت قرقاول های خزری و پرندگان دیگر در منطقه تالش بود.

مهاجمان دیگر طبیعت ایران

مرغ مینا: پرنده ای است که اتفاقا مورد استقبال بسیاری از دوستداران پرندگان است و بسیاری از این پرنده نگهداری می نمایند اما این مرغ که متعلق به هندوستان است برای زیست بوم ایران به نوعی یک گونه مهاجم شناخته می گردد. همین چند سال پیش افزایش بی شمار جمعیت مرغ مینا در جزیره کیش باعث برهم خوردن اکوسیستم منطقه و البته نگرانی بسیاری از دوستداران محیط زیست شده بود. مرغ های مینا به دلیل قلمرو طلبی، پرندگان بومی را از آشیانه شان بیرون نموده یا جوجه و تخم آنها را می خورند.

لاک پشت گوش قرمز: نام این حیوان هم در فهرست مخوف صد گونه مهاجم جانوری دنیا قرار گرفته است و البته که پایش به طبیعت ایران سال هاست که باز شده است. از سال 1395 گونه لاک پشت گوش قرمز در استان مازندران، اطراف تهران و استان مرکزی مشاهده شد و با توجه به تکثیر زیاد به سرعت مناطق آبی اطراف این استان ها را آلوده نموده است. لاک پشت گوش قرمز وقتی وارد زیستگاه طبیعی تالابی و رودخانه ای ایران می گردد خود را با محیط سازگار نموده و به نوعی رقیب گونه های بومی ازجمله لاک پشت برکه ای می گردد. نکته اینجاست که اگر این گونه غیربومی بیماری خاصی داشته باشد چون سابقه این بیماری در کشور ما وجود ندارد ممکن است گونه های بومی را مبتلا نموده و از پا دربیاورد.

میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه خبرنگاران